Η νέα οικονομία των ιδεών

on 08 Ιουνίου 2008.
Ο ψευδώνυμος «Πιτσιρίκος» είναι το success-story της ελληνικής μπλογκόσφαιρας. Ξεκίνησε πριν από μερικά χρόνια ένα δικτυακό ημερολόγιο παρέχοντας δωρεάν τις χιουμοριστικές του ιστορίες. Το blog του έγινε γρήγορα δημοφιλές και ο ίδιος κατέληξε επαγγελματίας του χώρου των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Σήμερα εξακολουθεί να παρέχει δωρεάν τις χιουμοριστικές του ιστορίες από το pitsirikos.blogspot.com, αλλά ζει από τις υπηρεσίες που προσφέρει στην παραδοσιακή αγορά των ΜΜΕ.
Η ιστορία του «πιτσιρίκου» είναι μία από τις πολλές απαντήσεις (ίσως να μην είναι και η πλέον χαρακτηριστική) στο κλασικό ερώτημα περί του ρόλου των δημιουργών σε ένα ψηφιακό περιβάλλον όπου οι παλιές ρυθμίσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας παύουν να ισχύουν. Πιο γλαφυρή ήταν η απάντηση που έδωσε ο γνωστός τραγουδιστής Brian Eno. Οταν τον ρώτησαν τι μέτρα παίρνει για τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας, όπου υπάρχει μεγάλη πειρατεία, απάντησε αφοπλιστικά: «Πάω και δίνω συναυλίες». Eφ' όσον, εξήγησε, υπάρχει μεγάλη πειρατεία για τα τραγούδια μου τότε έχω εκεί και πολλούς θαυμαστές. Αρα αυτοί θα πλήρωναν πολλά για να με δουν live.

Αυτός μοιάζει να είναι ο τρίτος δρόμος στην οικονομία της πληροφορίας. Ο πρώτος είναι η δωρεάν παροχή των πάντων. Ακόμη και του χρόνου των δημιουργών. Ο δεύτερος είναι η εμπορικοποίηση των πάντων. Αυτό προωθούν οι εταιρείες media με τη συνεχή επέκταση των νομοθετημάτων περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτή όμως είναι η λογική της βιομηχανικής εποχής και λειτούργησε πολύ καλά με τα υλικά πράγματα. Η ιδιοκτησία είναι ένας κοινωνικός θεσμός που απέτρεψε άσκοπες συγκρούσεις για την κατοχή ή χρήση μοναδικών πραγμάτων. Οι άνθρωποι αντί να σκοτώνονται π.χ. για τα κομμάτια γης, τα οριοθετούσαν.

Αυτό το μοντέλο όμως έχει μια δομική αδυναμία να μεταφερθεί αυτούσιο στην οικονομία της γνώσης. Κατ' αρχήν είναι ανόητο έστω και να συζητά κάποιος για ιδιοκτησία του πνεύματος. Κατά δεύτερον η πληροφορία είναι διαδικασία - δεν είναι ένα απλό στατικό πράγμα. Δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε ένα χωροταξικό σχέδιο, δεν μπορεί να περιγραφεί σε ένα συμβόλαιο. H αξία της είναι μοναδική σε κάθε συναλλαγή, ορίζεται πάντα από τον «αγοραστή της» (το σχέδιο κατασκευής της ατομικής βόμβας έχει τεράστια αξία για έναν πυρηνικό φυσικό και μηδαμινή για έναν αγρότη), και το κυριότερο: δεν μπορεί να υπάρξει ζήτηση πληροφορίας, πριν από την «κατανάλωσή» της. Πόσο να πληρώσω για μια πληροφορία, αν δεν ξέρω ποια είναι και δεν ξέρω τι θα μου αποφέρει; Tέλος η πληροφορία, ακόμη κι αν ανταλλαχθεί δεν έχει μοναδικό ιδιοκτήτη. Ενα χωράφι αν πουληθεί μπορεί να καλλιεργηθεί μόνο από τον αγοραστή, μια ιδέα αν μοιραστεί μπορεί να εξελιχθεί και από τους δύο συναλλασσόμενους. Τέλος υπάρχει και η αποκαλούμενη πειρατεία. Αυτή δεν είναι κλοπή με την κλασική έννοια του όρου: όσοι την ασκούν μπορεί να παίρνουν κάτι, αλλά δεν το αφαιρούν από τον πρώτο κάτοχο.

Αυτή είναι η άποψη πολλών μοντέρνων στοχαστών που προβληματίζονται για το αποκαλούμενο πρόβλημα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Yποστηρίζουν πως η διαδικασία αγοράς και πώλησης ενός πνευματικού προϊόντος είναι στην ψηφιακή εποχή υπόθεση χαμένη. Oι παραγωγοί όμως τέτοιων προϊόντων θα μπορούν στο μέλλον να κερδίζουν τα προς το ζην, ή και πολλά περισσότερα, πουλώντας υπηρεσίες πάνω στο προϊόν. Οι συναυλίες του Brian Eno είναι μια τέτοιου τύπου υπηρεσία. Ενας συγγραφέας, επιχειρηματολογούν πολλοί, θα μοιράζει δωρεάν το βιβλίο του στο Διαδίκτυο και θα μπορεί να πληρώνεται από τις διαλέξεις που κάνει γι' αυτό. Oι νόμοι της αγοράς βεβαίως ισχύουν, αλλά δημιουργείται μια «οικονομία της φήμης»: όσο μεγαλύτερο είναι το αναγνωστικό κοινό του συγγραφέα, τόσο περισσότερες οι προσκλήσεις για διαλέξεις, τόσο μεγαλύτερη η αμοιβή του. Tο ίδιο ήδη ισχύει για τις ηλεκτρονικές εκδόσεις εφημερίδων, περιοδικών κ.λπ. Διανέμουν το περιεχόμενό τους δωρεάν και ελπίζουν ότι κάποια στιγμή θα παίρνουν τα χρήματα από τους διαφημιζόμενους ή εξειδικευμένες υπηρεσίες που θα προσφέρουν στους αναγνώστες τους.

Είναι περίεργο, αλλά αυτή η παράπλευρη οικονομία των υπηρεσιών λειτούργησε -έστω αφανώς- από την πρώτη στιγμή της αγοράς λογισμικού. Εχει παρατηρηθεί ότι τα προγράμματα που έγιναν οι μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες ήταν αυτά που είχαν γίνει αντικείμενο εκτεταμένης πειρατείας. Οι χρήστες τα έβρισκαν πειρατικά, τα χρησιμοποιούσαν, τους γινόταν αναγκαία και κατόπιν τα αγόραζαν. Δεν αγόραζαν τα προγράμματα καθαυτά (αφού τα είχαν) αλλά τις υπηρεσίες που οι εταιρείες πρόσφεραν (εγχειρίδια χρήσης, υποστήριξη, σέρβις κ.λπ.) επί των προγραμμάτων. Αντιθέτως στην αγορά βούλιαξαν πάρα πολλά αξιόλογα προγράμματα, τα οποία όμως είχαν ισχυρό κλείδωμα.

Το ίδιο όμως συμβαίνει και σήμερα με τις εφαρμογές Ανοιχτού Κώδικα. Πολλοί μπορεί να μοιράζουν δωρεάν τα προγράμματα μέσω Διαδικτύου, πωλούν όμως υπηρεσίες, από βιβλία μέχρι τηλεφωνική υποστήριξη επ' αυτών.

Η νέα οικονομία των ιδεών θα είναι κοινοκτητική, αλλά με διαφορετικό πρόταγμα από τις ουτοπίες του παρελθόντος. Εδώ δεν υπάρχει το ηθικό κίνητρο για τη δημιουργία π.χ. μιας «δίκαιης κοινωνίας», αλλά η στέρεη και σαφής οικονομική πραγματικότητα. Σε μια αγορά πνευματικών προϊόντων κερδισμένος θα είναι ο «πωλών επί πιστώσει» και όχι ο «πωλών τοις μετρητοίς», όπως έδειχναν τα παλιά κάδρα στα μπακάλικα της δεκαετίας του '60. Σε ένα (κυβερνο)χώρο που πλημμυρίζει από δωρεάν πληροφορία, ουδείς μπορεί να κερδίσει βάζοντας φραγμούς (έστω της τιμής) στην πρόσβαση του δικού του έργου. Απλώς θα τον ξεράσει η αγορά, όπως ξέρασε τόσες και τόσες προσπάθειες να πουληθεί ηλεκτρονικώς το περιεχόμενο ακόμη και μεγάλων εφημερίδων (π.χ. New York Times). Ή, που θα ήταν ο «Πιτσιρίκος» αν αποφάσιζε να βάλει έστω ένα ευρώ συνδρομή για να διαβάσει κάποιος το blog του;

Αργά αλλά σταθερά βαδίζουμε προς μια νέα οικονομική οργάνωση της παραγωγής, τουλάχιστον των πνευματικών προϊόντων. Σ' αυτήν οι παραγωγικές δομές της κοινωνίας (ιδιοκτησία) έρχονται σε αντίθεση με τις παραγωγικές της δυνάμεις. Η νέα αυτή οικονομική οργάνωση δεν έρχεται με τον κρότο της επανάστασης, όπως προέβλεψαν ή ήλπισαν πολλοί μαρξιστές, αλλά με ένα λυγμό για τους ενδιάμεσους της πνευματικής παραγωγής. Είναι στη φύση του καπιταλισμού η απόρριψη του περιττού κόστους και με δεδομένη την πληροφορική τεχνολογία οι ενδιάμεσες εταιρείες media είναι περιττό κόστος. Σε μια δε κοινωνία της γνώσης, όπου η ταχύτερη και πλατύτερη διάχυση της πληροφορίας αποτελεί τελικώς συγκριτικό πλεονέκτημα, οι περιφράξεις με νομικά τερτίπια σαν αυτά της πνευματικής ιδιοκτησίας θα έχουν την τύχη των αλυσίδων με τις οποίες ο Ξέρξης προσπάθησε να δαμάσει τον Βόσπορο.

Ιnfo
-Lawrence Lessing, «The Future of Ideas», εκδ. Vintage (η ηλεκτρονική έκδοση δωρεάν από το www.lessig.org)
-Cass R. Sunstein, Infotopia: How Many Minds Produce Knowledge, εκδ. Oxford University Press
-Εστερ Ντάισον, «Κομπιούτερ 2001. Ενας σχεδιασμός για τη ζωή στην ψηφιακή εποχή», εκδ. Ψυχογιός

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 8.6.2008